endemik-bitki

Endemik Bitki Nedir, Çeşitleri Nelerdir?

Endemik bitki, sadece bir ülkede, bölgede, adada veya alanda yetişen bitkileri tanımlayan bir terimdir. Türkiye, endemik zengini bir ülkedir.

Endemik bitki, “yeryüzünün sadece bir bölgesinde yetişen bitkiler” genel tanımı içinde değerlendirilen bitkilerdir. Sınırları belirlenmiş dar bir alanda yayılış ve gelişim gösteren bitkilerin tanımı için kullanılan bir terimdir. Yaşam alanı belirli bir bölge ile sınırlıdır. Bulunduğu bölgenin iklimsel ve fiziksel şartlarıyla bağlantılı olarak yetişir. Çok geniş bir alanda veya bölgede yetişebilen bir bitki türü, ekolojik değişimler ve iklim değişimleri sonucu kendisi için uygun bir bölgeye çekilerek burada yaşamını sürdürür. Sadece bulunduğu bölgeye ait ender, çok ender, özel, yerel veya bölgesel türlerdir. O bölge dışında yetişme ihtimali yoktur. Kısaca o yöreye özgü bitkilerdir.

Türkiye, endemik bitkiler bakımından zengin ülkelerden biridir. Türkiye’nin coğrafi konumu ve iklim şartları endemik bitkiler için ideal bölgeler oluştur. Bu sebeple dünyanın hiçbir bölgesinde görülmeyen endemikler Türkiye’de görülebilmektedir. Örneğin, “özge labada” adlı endemik bitki, Anadolu’da yaygın biçimde bulunan ve sarma yapılarak tüketilebilen bir bitkidir. Bu ve benzeri birçok bitki, Türkiye’ye özgüdür ve başka bir ülkede yetişmez.

Endemik, “yerli” veya “o yere ait” anlamındadır. Endemizm ise, bitki türünün o bölgeye ait olma durumunu ifade eder. Başka bir tanıma göre endemizm; bir adaya, ulusa, ülkeye, tanımlanmış bir bölgeye veya yaşam alanına özgü bir tür bitkinin ekolojik durumudur. Endemizmin zıddı, kozmopolit dağılımlardır.

Endemik Bitki Çeşitleri

Yukarıda da anlattığımız gibi endemik bitkiler, sadece o bölgeyle bağlantılı yetişen ve kendi alanını oluşturan bitkilerdir. Endemik alan, birkaç metrekarelik bir alan olabileceği gibi bir ülke, bir ada, bir dağ, bir volkan, bir köy veya bir deniz kıyısı da olabilir. Endemiklerin yüzde 80’i 1000 ila 2000 metre yükseltiler arasında yayılış gösterir. Yükseklik arttıkça endemik bitkilerin oranı da artar. Adalar, izole olmuş alanlar olduğu için endemik bakımından zengindir. Endemiklerin büyük bölümü kireçli kayaçlar üzerine bulunur. Volkanik, metaformik kayalar üzerinde ise nispeten daha az endemik oluşumları görülür.

Endemik bitkiler, 4 farklı grup altında toplanır. Paleoendemik, şizoendemik, patroendemik, apoendemik adları tanımlanan bu grupları biraz açalım.

Paleoendemik (Makroendemik): İzole edilmiş taksonlardır. Yani belli bir kategoriye girebilecek derecede ayırt edilebilecek farklılıkları ve özellikleri vardır. Ataları ve köklerinin dayandığı bölgelerle ilişkileri kesilmiştir. Genellikle tek türü olan endemiklerdir. Yakın akrabaları bulunmaz, bu sebeple eski ve az değişken bitkilerdir. Bugün bulundukları yer, ilk çıktıkları yer değildir. Jeolojik devirlerdeki daha geniş bir alanın günümüzdeki son alanıdır. Kara kökenli adalar örnek olarak gösterilebilir. Yeni Zelanda, Havai Adaları, Kanarya Adaları, Madagaskar ve Avustralya’da paleoendemik tür bitkiler bulunur.

Şizoendemik: Yayılım alanları zamanla değişen bitki türleridir. Kardeş veya aynı ebeveynden ortaya çıkan taksonlardır. Ortak orjinli bitkilerdir. Tür veya cins düzeyinde olabilirler.

Patroendemik: Diploid bitki türleridir. Komşu bölgelere poliploid yöntemi ile taksonlar verebilirler. (Diploit: Hücrelerinde iki kromozom taşıyan canlı organizmalardır. Poliploid: Hücrelerinde 3 veya daha fazla kromozom taşıyan canlılardır. Poliploid bitkilerin çiçek ve meyveleri diploit bitkilere oranla daha büyüktür.)

Apoendemik: Atalarıyla bağlantılı taksonlardır. Türkiye’deki endemik bölgeler ağırlıklı olarak apoendemik özelliktedir.

Türkiye’deki Endemik Bitkiler

Türkiye, endemik bitki bakımından zengin ülkeler arasında yer alır. Dünyanın başka hiçbir bölgesinde yetişmeyen Türkiye endemikleri, birçok ülkedeki endemik bitkilerden fazladır. Türkiye’de 10 binin üzerindeki bitki türünden 3 bin 90’ını endemik özellikler taşır. Bu rakam bütün Avrupa’daki endemik bitkilerin toplam sayısından bile fazladır. Türkiye’deki endemik bitki sayısının fazlalılığı; yer şekilleri, ülkenin Avrupa ve Asya arasındaki konumu ve engebeli arazilerle bağlantılıdır. Türkiye’de birçok bölgede bulunan farklı otlar, ağaçlar, fideler, çiçekler, çaylar kendi aralarında da çok sayıda türe ayrılır. Türkiye’deki endemikler, belli bir il, köy veya kasabada yetişen türlerdir. Örneğin, Kars’ta yetişen bir bitkiyi Edirne’de bulmanız mümkün değil. Bazı bitkilerde bir il veya bölgenin adı varsa sadece o bölgede bulunan bitki türüdür.

Türkiye’deki endemik bitki sayısının fazlalığı, üç ayrı flora bölgesinin özelliklerine sahip olması ile bağlantılıdır. Türkiye; Avrupa Sibirya Flora Bölgesi, Akdeniz Flora Bölgesi ve İran Turan Flora Bölgesi olmak üzere üç flora bölgesini temsil eder. Bu da bitki çeşitliliğin fazla olması anlamına geliyor. Ancak bu endemikler günümüzde tehlike altındadır. Aşırı otlatma, yangın, bilinçsiz kesim ve söküm, ıslah çalışmaları, yapılaşma, betonlaşma ve şehirleşme gibi etkenler endemik bitkileri tehdit etmektedir.

Türkiye’deki yüzlerce endemik bitkiden bazıları şunlardır:

Safran, madımak, üvez, kuşkonmaz, çemen, keten, çavdar, tere, kekik, adaçayı, Kazdağı göknarı, kasnak meşesi, sığla ağacı, Datça hurması, Istranca meşesi, tekesakalı, yanardöner, İstanbul kardeleni, Ankara çiğdemi, taşlık çiğdemi, armut, badem, pancar, sahil sığırkuyruğu, Artvin kuduz otu, eber sarısı, Kapadokya soğanı, gecegündüz çiçeği, tuzcul sabunotu, sarı meydan, Antalya süseni, İstanbul nazendesi, gülendam dağ çayı, çan çiçeği, sinirli ot, deve kulağı, çimen turşusu, yılkıkulak, efelek, özge labada, Antalya çiğdemi, İspir meşesi, faselis burçağı, şah mürdümük, al burçak, Bitlis imirdiği, kral eğreltisi, Anadolu glayölü, Anadolu karanfili, Van ters lalesi, sevgi çiçeği, misk soğanı…

Dünyadaki Endemik Bitkiler

Dünyadaki endemik bitkiler genellikle tropikal ve subtropikal bölgelerde yoğunlaşmıştır. Kuzey ve Orta Avrupa bölgeleri endemik bitki bakımından en fakir bölgelerdir.

Dünyanın bazı bölgelerindeki endemik bitki sayıları ve endemizm oranları şöyledir:

Avustralya: 14 bin 74 (% 90), Yeni Zelanda: 1944 (% 81,1), Madagaskar: 7 bin 763 (% 80), Güney Doğu Asya: 40 bin (% 88,8), Güney Amerika: 55 bin ( % 78,5), Karayip Adaları: 7 bin (58,3), Afrika Kıtası: 35 bin (% 57,5), Çin ve Doğu Asya: 18 bin 650 (% 41,4), Orta Amerika: 14 bin ila 19 bin (% 46 ila 54), Hindistan ve Sri Lanka: 7 bin 100 (% 30,9), Kuzey Amerika: 4 bin 198 (% 21), Akdeniz Kıyıları: 13 bin (%4,8),

Dünyadaki en ilginç endemik bitkilerden bazılarını da şöyle sıralayabiliriz: Welwitschia mirabilis (Dünyanın en dayanıklı bitkisi), Dionaea muscipula (Venüs uçan tuzağı), Rafflesia arnoldii (Dünyanın en büyük çiçeği), Desmodium gyrans (Dans eden bitki), Ekoforbia obeza (Beyzbol bitkisi), Amorphophallus titanum (Corpse çiçeği), Baobab (Şişe ağacı), Dracaena cinnabari (Ejderha kan ağacı), Mimosa púdica (Utangaç bitki), Selaginella lepidophylla (Kıyamet bitkisi).

Bunları Biliyor Musunuz?

  • “Endemik”, Yunanca “endemos” veya “indigenos” yani “yerli” sözcüğünden türetilen bir kelimedir.
  • En fazla endemik bitki türü familyası “Asteraceae”, en fazla endemik bitki barındıran cins ise “Astragalus”tur.
  • Dünyada 400 binin üzerinde bitki türü bulunmaktadır. Bu bitkilerin önemli bir bölümü endemiktir.
  • Türkiye’de 3 bin 90 endemik bitki bulunur. Türkiye’nin endemizm oranı ise yüzde 33,5’tir.
  • Yunanistan’daki endemik sayısı yaklaşık 800, İspanya’da 500, Sırbistan’da 400 civarındadır.
  • Avrupa’nın tamamında 12 bin civarındaki bitki türünün yaklaşık 2 bin 750’si endemiktir.
  • İsviçre’de sadece 1 tür endemik bitki bulunur.
  • Avustralya’da 15 bin 638 bitki türünün yüzde 90’ı endemiktir.
  • Türkiye’de en fazla endemik bitkinin bulunduğu bölge Toros Dağları’nın güneye bakan yamaçları başta olmak üzere Akdeniz Bölgesi’dir. Endemik bitki sayısı bakımından zengin ikinci bölge Doğu Anadolu Bölgesi’dir.
  • Antalya’da 578, Konya’da 478, Mersin’de 366 endemik bitki türü bulunur.
  • Türkiye’de son yıllarda yapılan araştırmalarda 130 yeni endemik bitki türü keşfedilmiştir.
  • 2017 Temmuz ayı içinde Denizli’nin Acıpayam ilçesinde yeni bir endemik türü keşfedildi. Bu bitkiye, “Ekimiaozcan secmenii” adı verildi.
  • Türkiye’deki endemik fazlalılığın bir nedeni de Türkiye’de buzul çağında bulunan bitki örtüsünün diğer bölgelere oranla daha az zarar görmesidir.
  • Zengin Türk mutfağı ve Türklere özgü yemek çeşitleri endemik bitkilerle bağlantılıdır.

Bu yazıyla ilgili henüz yorum yapılmamış.

Bir cevap yazın