fosfat-nedir

Fosfat Nedir, Zararları Nelerdir?

Fosfat, gübrelerin en önemli birleşenlerinden biridir. Fosforun doğal bir formudur. Dünya, fosfat rezervi bakımından oldukça zengindir.

Fosfat, fosforik asidi oluşturan katyon köküdür. Fosforik asidin tuzu veya esteri olarak da bilinir. Fosfatlar, birçok fosfat mineralinde bulunan fosfor elementinin doğal bir oluşumudur. Mineraloji ve jeolojide fosfat, fosfat iyonları içeren bir kaya veya cevher anlamına gelir. İnorganik fosfatlar, tarım ve sanayide kullanılmak üzere fosfor elde etmek üzere üretilir. Fosfatlar, gübrelerden sonra en fazla deterjanlar ve temizlik maddelerinde kullanılır. Vücuda alındığında bazı sağlık sorunlarına yol açabilir. Diğer detayları makalemizde bulabilirsiniz.

Fosfat Nedir?

Fosfatın kimyasal sembolü “PO4−3” şeklindedir. Fosforik asidi (H3PO4) oluşturan katyon kökü olan fosfat, 1 fosfor, 4 oksijen atomundan oluşur, 3 (eksi) yük taşır. Doğada çok fazla çeşidi vardır. Kimyasal açıdan çok farklı bileşik kümeleri oluşturabilirler.

Fosfatın temelini oluşturan fosfor elementinin atom numarası 15, atom ağırlığı 30.97’dir. Fosforun sembolü “P”dir. Fosfor, oksijene olan afinitesinin yüksekliği sebebiyle “litofil” bir elementtir. Karbon, hidrojen, azot ve oksijen gibi canlılar için biyolojik önemi olan elementlerden biridir. Fosfor, tabiatta serbest halde değil, fosforik asidin tuzu ve esterleri halinde bulunur.

Fosfatın Zararları Nelerdir?

Fosfat, özellikle temizlik maddelerinde kullanılır. Deterjanlarla yıkanan tabaklar, kaşıklar ve çatallar iyi durulanmadığı zaman fosfatlı bir malzeme durumuna gelebilir. Çevreye önemli zararlar verebilen fosfat, vücuda alındığında da bazı sağlık sorunlarına yol açabiliyor. Zararlarını şöyle sıralayabiliriz;

  • Fosfatın en büyük zararı, çevreye verdiği zarardır. Atıklardan suya karışan fosfatın temizlenmesi kolay değildir. Bu sebeple atık sulardan içme ve kullanma suyu kaynaklarına ulaşabilir. Su kaynaklarında yosunlarla kolaylıkla bileşik oluşturabilen fosfat, hızla çoğalır. Yosunları parçalayarak sudaki oksijen miktarını azaltır. Karıştığı su kaynağındaki canlıların hayatını tehlikeye atar.
  • Kanserojen maddeler içeren fosfat, insan vücuduna alındığında kanser riski doğurur.
  • Fosfat içeren deterjanlarla yıkanan tabak ve kaplara konulan yiyeceklere fosfat karışabilir. Özellikle sıcak yiyeceklerle kolayca birleşir. Bu şekilde dolaylı olarak vücuda alınan fosfat, mide ve sindirim sorunlarına yol açabilir.
  • Organik yiyeceklere fosfat karışması durumunda kanserojen etki doğurur.
  • Fosfat içeren temizlik malzemeleri, cilt üzerine olumsuz etkiler bırakır. Ciltte fosfat kaynaklı mantar, egzama, alerji ve kızarıklıklar gibi bazı sorunlar ortaya çıkabilir. İleri düzeyde cilt kanseri riski doğabilir.
  • Temizlik maddelerinin ana maddelerinden biri olan fosfat, kirlerin kolayca temizlenmesini sağlar; ancak eşyaların veya malzemelerin üzerinde kalıntı bırakır.

Fosfat Çeşitleri

Fosfatlar; organik, yarı organik ve mineral fosfat 3 çeşide ayrılır.

  • Organik fosfat: Fosforik asidin esterleridir. Enerji bakımından zengin bağları olan biyokimyasal bileşikler oluştururlar. Bu maddeler, solunum çevrimlerinde, sinir sistemlerinde ve kaslarda etkindir. “Fosfolipoyit” veya “fosfatit”, hücre zarlarının ve yumurta sarısının bileşenleri arasında yer alır. Fosforik asit ve nükleozit bileşiği, nükleik asit birimi (DNA ve RNA) olan bir nükleotidi verir.
  • Yarı organik fosfat: Kemik iskeletinin destek biri olan kemik fosfatlarıdır. Aynı zamanda toprak fosfatlarından oluşan hümofosfatlar da yarı organik fosfattır. Kemik dokularını oluşturan apatitler, kandaki fosfat iyonunun ve kalsiyum iyonunun değişimini sağlar. Fosfatın idrar yoluyla dışarı atılması, dokular ve kandaki fosfat miktarları “paratormon” tarafından gerçekleştirilir.
  • Mineral fosfat: Fosforun çıkarıldığı apatitler, koprolitler, fosfatlı kireç kayaları gibi minerallerdir. “Trikalsik fosfat”, en çok kullanılan mineral fosfattır. Yüzde 70 oranında “trikalsik fosfat” içeren kayaç, “fosfat” olarak adlandırılır. Bu kayaçlar, fosforu bağlayabilen yosunlu ve sulu ortamlarda oluşur.

Fosforik Asitler

  • Hipofosforöz asit: “Diok-sofosforik (I) asit”, olarak da bilinir. Asitleri ve tuzları, güçlü indirgenlerdir. Barit suyuna fosfor etkisiyle hazırlanan “baryum hipofosfit” üstüne sülfürik asit uygulanması ile elde edilir.
  • Ortofosforik asit (III): “Trioksofosforik (III) asit” olarak da bilinir. “Diasittir” ve tuzları gibi güçlü bir indirgendir. Fosfor triklorüre uygulanan buz etkisi ile elde edilir.
  • Hipofosforik asit: “Heksaoksodifosforik (IV) asit” olarak da bilinir. Asit ve tuzları, yükseltgen veya indirgen değildir. İyon değiştirici reçine üstünde, hipofosfat molekülündeki iki sodyum atomunun iki hidrojen atomuyla yer değiştirmesiyle elde edilir.
  • Ortofosforik asit (V): “Tetraoksofosforik (V)” olarak da bilinir. Katı ve billur yapılı bir maddedir. Fosforik asitler arasında en önemli asit türüdür. Ticari olarak da kullanılan asittir. Kümeleri arasında hidrojen bağları bulunur. Bundan dolayı ağdalı ve derişik bir çözeltidir. Soğukta yükseltgen olmayan ve kararlı bir triasittir.

Nerelerde Kullanılır?

Fosfatların yaygın kullanımı gübre ve türevleridir. Bazı fosfat çeşitleri deterjanlarda, temizlik maddelerinde kullanılmaktadır. Suların işlenmesi uygulamalarında da fosfat çeşitlerinden yararlanılır. Bazı fosfat esterleri, plütonyum ve uranyum nitratların elde edilmelerinde kullanılır. Dünyadaki fosfat üretiminin yaklaşık yüzde 90’ı gübre üretiminde kullanılmaktadır. Kalan yüzde 10’luk bölüm de deterjan, temizlik maddeleri, kâğıt, kibrit, yemler ve gıdalarda kullanılmaktadır. Alaşım metalürjisi, savunma sanayisi, ilaç sanayisi, tıp ve kimya sanayisi de diğer kullanıldığı alanlardır.

Fosfatlar, deterjanların ve temizlik maddelerinin ana maddelerinden biridir. Deterjanların köpürmesini sağlayan maddedir. Kirleri parçalayarak kolayca temizlenmesini sağlayan madde de fosfattır. Deterjanların yaklaşık yarısı, fosfat ve bileşiklerinden oluşur.

 Fosfat Hakkında Kısa Bilgiler

  • Dünyadaki en önemli ve birincil fosfat minerali, apatittir. “Florapatit”, “klorapatit”, “hidroksil apatit” ve “karbonat apatit”, başlıca apatit çeşitleridir.
  • Apatitin kristal öz ve şekilsiz olan formuna “dahlit” veya “dahlite” adı verilir.
  • Dünyadaki fosfat yataklarının yüzde 75’i denizel, yüzde 20’si magmatik, yüzde 5’i de guano kökenli “kalsiyum, alüminyum ve demir fosfat” yataklarıdır.
  • Yeterli miktarda ve saflık fosfat içeren minerallere veya kayalara “fosfat” veya “fosfat kayası” adı verilir.
  • Yeryüzünde fosfat içeren minerallerin sayısı 200’den fazladır.
  • Tropikal denizlerdeki bazı adalarda bulunan, gübre olarak kullanılan ve deniz kuşlarının katılaşmış dışkısı olan “guano”, mineral fosfattır. Yeni ve eski guanolar, fosforik asit üretimi için önemli hammaddelerden biridir.
  • Guano fosfatları, Peru ve Şili’den 1841 yılında Avrupa’ya ihraç edilmeye başlanmıştır.
  • Fransızlar, 1873 yılında Kuzey Afrika fosfatlarını keşfetmiştir.
  • Deterjanların ana maddelerinden biri olan fosfat, suyu yumuşatarak sürfaktanların kolayca köpürmesini sağlar.
  • Gübrelerin önemli bir maddesi olan fosfat, modern tarımda ve canlıların gelişmesinde etkili bir maddedir. Bu sebeple açlık ve kıtlığa karşı “stratejik bir hammadde” olarak kabul edilir.
  • Dünyada petrol, kömür ve demirden sonra en fazla ihraç edilen madde fosfattır.
  • Dünyadaki yıllık fosfat üretimi, 200-250 milyon ton civarındadır.
  • Dünyadaki toplam fosfat rezervinin 70 milyar ton civarında olduğu tahmin ediliyor.
  • Dünyadaki en büyük fosfat üreticisi olan Çin, yılda 100 milyon ton fosfat üretiyor. Çin’i 30 milyon ton ile Fas, 27,6 milyon ton ile de ABD takip ediyor.
  • Türkiye’de fosfat yatakları araştırmaları 1960’lı yılların başında başlamıştır. 1962 yılında Mardin – Mazıdağı bölgesinde ilk fosfatlı yataklar tespit etmiştir.
  • Türkiye’deki fosfat yataklarının hemen hemen hepsi Mardin-Mazıdağı, Bingöl-Bitlis ve Aşağı Fırat bölgelerinde bulunur.
  • Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nde 400 milyon ton fosfat potansiyeli bulunduğu tahmin edilmektedir.
  • Türkiye’nin toplam bilinen sedimanter ve magmatik fosfat rezervi potansiyeli 518 milyon ton civarındadır.
Bu yazıyla ilgili henüz yorum yapılmamış.

Bir cevap yazın